लालू प्रसाद यादव

लालू प्रसाद यादव. भ्रष्टाचाराचं प्रतीक. बिहारातल्या जंगल राजचा प्रणेता.

ही एवढीच आहे का त्यांची ओळख?

लालूंनी बिहारात सत्ता हस्तगत केली, ती काँग्रेसच्या जगन्नाथ मिश्रांकडून (लालूंना सजा झाली, त्याच घोटाळ्यात जगन्नाथ मिश्रा यांनाही झाली; लालूंना पाच वर्षं, मिश्रांना चार वर्षं). ’पिछडा पावे सौ मे साठ’ या घोषणेद्वारे. ही वाट यादवांबरोबर इतर पिछड्यांना दाखवून लालू सत्तेवर आले आणि दोन वेळा निवडून आले. चारा घोटाळा प्रकरणात ते अडकले आणि त्यांना राजीनामा द्यावा लागला. पण स्वतः राजीनामा देत त्यांनी स्वतःच्या अर्धांगिनीला मुख्यमंत्री करून एक प्रकारे न्यायप्रक्रियेची थट्टाच केली.

सत्ता मिळवताना लालूंनी अगोदरपासून मागास, दरिद्री असलेल्या बिहार या राज्यात उच्चवर्णियांची सत्तेवरची पकड मोडून काढली आणि सामाजिक न्यायाचा तराजू योग्य दिशेने सरकवला. पण नंतरच्या काळात जातींच्या उतरंडीत मध्यम स्थानी असलेल्या यादवांनी खालच्या जातींवर चालू केलेली अरेरावी थोपवणं लालूंना जमलं नाही. पुढच्या निवडणुकीत त्यांची हार झाली. त्यांना हरवून भाजपच्या सहकार्याने सत्तेवर आलेल्या नितीश कुमारांनी लालूंच्या काळात बोकाळलेल्या अनागोंदीला बांध घालण्याला प्राधान्य दिलं. मग हळू हळू पायाभूत सोयीसुविधा आणल्या. कायदा आणि सुव्यवस्था स्थापन झाल्यावर पिछड्या जातींच्या कल्याणाच्या योजना सुरू केल्या. शाळा काढल्या. मुलींना सायकली वाटल्या. नितीश कुमारांच्या काळात बिहारातील गरिबी निर्मूलनाचा वेग महाराष्ट्र आणि गुजरातसकट सार्‍या देशातल्या कुठल्याही राज्यापेक्षा सातत्याने अधिक राहिला आहे.

नितीश कुमारांनी आणलेल्या या विकासाच्या धडाक्यामुळे अगोदरच्या लालूराजचा रंग अगदीच विद्रूप वाटू लागला. आणि लालूंच्या त्या कारकीर्दीला नाव देण्यात आलं, ’जंगल राज’. चारा घोटाळा प्रकरणात सीबीआय कोर्टाने त्यांना भ्रष्टाचाराच्या आरोपाखाली दोषी ठरवलं आणि त्यांना तुरुंगात जावं लागलं. भ्रष्टाचाराचा आरोप सिद्ध झाल्यामुळे त्यांना पुढील सहा वर्षं निवडणूक लढवण्यास मनाई झाली. पण त्याहून मोठं म्हणजे लालूंचं नाव भ्रष्टाचाराचं प्रतीक म्हणून ठरवून टाकणं सोपं झालं. आज बिहारच्या निवडणुकीच्या संदर्भात या दोन गोष्टींचा उल्लेख वारंवार होतो आहे: एक, लालूसारख्या भ्रष्ट नेत्याच्या पक्षाला बिहारी जनतेने विधान सभेतील सर्वात मोठा पक्ष बनवलं आहे; आणि दोन, लालूंच्या काळचं जंगल राज बिहारी जनतेला पुन्हा यायला हवं आहे का?

यातून माझी एक आठवण जागी होते. २००२ साली गुजरातेत झालेल्या मुसलमानांच्या कत्तलीनंतर काही वर्षांनी नरेंद्र मोदी मुख्यमंत्री असताना, मी एकदा अहमदाबादला गेलो होतो. जिच्याबरोबर गेलो होतो, तिच्या परिचयाच्या एका मुसलमान कार्यकर्त्याची तिथे भेट झाली. त्याने तिथल्या मुसलमान वस्तीच्या दशेचं वर्णन करून एकूण गुजरातेतला विकास कसा असंतुलित आहे, हे सांगितलंच; पण पुढे तो ठामपणे म्हणाला, आम्हाला 

पुन्हा मोदीच निवडून यायला हवे आहेत!

आश्चर्य वाटून मी विचारलं, का? मोदींच्या काळात भयंकर कत्तल झाली ना मुसलमानांची?

तो उत्तरला, होय, म्हणूनच ते पुन्हा निवडून यायला हवे आहेत. मोदींच्या नावाला त्या कत्तलीचा जो कलंक चिकटला आहे, तो आता त्यांना फार डाचू लागला आहे. तसला प्रकार पुन्हा झालेला त्यांना मुळीच चालणार नाही. त्यामुळे राज्यावर असताना हिंदु-मुसलमानांच्यात जराही दंगल, हिंसाचार ते होऊ देणार नाहीत. मोदी आले, तर आमच्या जिवाला धोका नाही!

आज लालूंची स्थिती अगदी तशीच आहे. देशपातळीवर राजकारण करू इच्छिणार्‍या लालूंना नितीश कुमारांबरोबर सत्ता सांभाळताना ’जंगल राज’ किंवा भ्रष्टाचार यांचा प्रादुर्भाव पुन्हा झालेला मुळीच परवडणारा नाही. उलट, रेल्वे मंत्रालयातल्या लखलखीत कारकीर्दीची आवृत्ती बिहारात काढून दाखवण्याचा प्रयत्न ते करतील.

तो सुद्धा माझा अनुभवच. १९८१ साली मी नोकरीनिमित्त उत्तर प्रदेशात रहायला गेलो. पाच वर्षं राहिलो. पुढे माझी मुलगी आंध्र प्रदेशातल्या मदनपल्लीजवळच्या ऋषि व्हॅली स्कूलमध्ये शिकायला गेली. ती तिथे सहा वर्षं होती. अधल्या मधल्या नंतरच्या काळात माझ्या हिमालयात, वगैरे सफरी चालू होत्याच. म्हणजे मी रेल्वेने भरपूर प्रवास करत आलो आहे. भारतीय रेल्वेतील बदल मी पहात आलो आहे. म्हणून मी निःशंकपणे म्हणू शकतो, की भारतीय रेल्वे आधुनिक कोणी केली असेल, तर ती लालूंनी. लालूंच्या काळात आरक्षणप्रणाली सुधारली. प्लॅटफॉर्म्स चकचकीत झाले. वेटिंग रूम्स सुधारल्या. रेल्वेतलं जेवण रुचकर झालं, रेल्वेच्या सेवेत टापटीप आली. ’अपग्रेडेशन’ची पद्धत सुरू झाली. प्लॅटफॉर्मवर मोबाईल चार्जिंग, एसटीडी, वगैरे सोयी उपलब्ध झाल्या (त्या महाराष्ट्रात सर्वात शेवटी का झाल्या, हे माहीत नाही).

लालूंनी तोट्यातली रेल्वे फायद्यात आणली. आणि तरीही त्यांच्या कारकीर्दीत एकदाही भाडेवाढ झाली नाही! त्यांनी दाखवलेला फायदा भ्रामक होता, असं नंतर म्हटलं गेलं; पण त्यांच्या सफाईदार व्यवस्थापनाचा अभ्यास हार्वर्डसारख्या नामांकित विद्यापिठांनी केला, तेव्हा तसं काही बाहेर आल्याचं ऐकिवात नाही. रेल्वेत लालूंनी चमत्कार घडवला!

आज याची आठवण अजिबात निघत नाही. कारण लालू यादव हा मनुष्य शहरी लोकांना, पांढरपेशांना, उच्चवर्णियांना अजिबात आवडत नाही. त्याच्याबद्दल काहीही चांगलं बोलण्याची इच्छा त्यांना होत नाही.

याला दोन कारणं आहेत. एक म्हणजे, शहरी (आणि पांढरपेशा आणि उच्चवर्णीय) रहाणी, शहरी (आणि पांढरपेशा आणि उच्चवर्णीय) वाणी, शहरी (आणि पांढरपेशा आणि उच्चवर्णीय) शिष्टाचार यांना लालू जराही धूप घालत नाहीत. राष्ट्रीय पातळीवरचा दुसरा कुठलाही नेता असं करत नाही. आणि शहरी (आणि पांढरपेशा आणि उच्चवर्णीय) लोक तर खुशाल गृहीत धरत असतात की ग्रामीण, कष्टकरी, निम्न जातीच्या लोकांपेक्षा ते बुद्धी, व्यवहार, वगैरे बाबतीत वरचढ आहेत. या बाबतीत कसलीही शहानिशा करण्याचं त्यांच्या मनात बिलकुल येत नाही. उलट, याबद्दल कोणी शंका घेतल्यास त्यांना राग येतो!

याचमुळे शहरी (आणि पांढरपेशा आणि उच्चवर्णीय) मूल्यांना जवळच्या अशा व्यवस्थेला लालू हा मनुष्य सर्वात धोकादायक वाटतो. लालूंचा गावरानपणा त्यांच्या सांस्कृतिक वर्चस्ववादाला उघड आव्हान देतो. लालूंच्या बाबतीत ’कोणीही चालेल, लालू चालणार नाही’ अशीच त्यांची प्रतिक्रिया असते. म्हणून मग लालूंना पद्धतशीरपणे बाजूला सारण्याचं राजकारण जन्म घेतं. हे दुसरं कारण.

उघड आहे, की हे राजकारण शहरी (आणि पांढरपेशा आणि उच्चवर्णीय) वर्गावरच काम करतं. गावकर्‍यांवर या राजकारणाचा प्रभाव पडण्यासाठी ग्रामीण लोकांना शहरी (आणि पांढरपेशा आणि उच्चवर्णीय) लोकांविषयी विवेकशून्य आदर वाटण्याची स्थिती निर्माण करावी लागते. तशी करता आली नाही, की मग गोंधळ होतो. ’ते’ कसा विचार करतात, हे कळेनासं होतं. "या बिहारच्या लोकांना जंगल राज हवंय का? त्यांना भ्रष्टाचार प्रिय आहे का?" असले प्रश्न पोटतिडिकीने विचारावेसे वाटतात. पण आपल्या भोवताली आपल्यासारख्याच लोकांनी चालवलेल्या भ्रष्टाचाराकडे, अनागोंदीकडे बघावंसं वाटत नाही!

व्यापम घोटाळ्याची व्याप्‍ती माहीत असताना; प्रमोद महाजन, बंगारु लक्ष्मण, सुखराम असल्या माणसांची माहिती असताना एका लालूंना धरून भ्रष्टाचारी म्हणून धोपटण्यात सरळ सरळ गडबड आहे!

लालूंच्या ’कुटुंबकल्याण’ कार्यक्रमाकडे दुर्लक्ष करायचं कारण नाही. लालूंच्या पक्षाच्या विजयामुळे पुन्हा जुलुम जबरदस्ती सुरू करायला काही यादवांना चेव येईल, या धोक्याकडे काणाडोळा करण्याचंही कारण नाही. पण काही तारतम्य आहे की नाही? एक लालू भ्रष्ट आणि बाकी काय धुतल्या तांदळाच्या चारित्र्याचे? एक लालू गुंड आणि ...

असो. मोदी-शहा यांच्या अपप्रचाराला तोडीस तोड जवाब दिल्याबद्दल आणि नितीश कुमारांच्या अंत्योदयी विकासाचा मार्ग मोकळा केल्याबद्दल आज, या क्षणी मी थोडा वेळ तरी लालूंना झिंदाबाद करीन!

श्री ४२०

श्री ४२० या चित्रपटाचा आणि माझा खास संबंध आहे.

जेव्हा कॉम्प्युटरच काय, व्हीडिओ कॅसेट्सदेखील नव्हत्या; त्या काळात सिनेमा बघायला थेटरातच जावं लागायचं. आणि तेव्हा ’मॅटिनी’ नावाचा एक प्रकार होता. ३-६-९ असे दिवसात तीन शोज नवीन रिलीज झालेल्या सिनेमाचे असायचे, तर सकाळी ११ वाजताच्या मॅटिनीला एखादा जुना सिनेमा लागलेला असायचा. तो आठवडाभर चालायचा. कधी जास्त. आमच्या पिढीची अभिरूची कॉलेजला दांडी मारून पाहिलेल्या त्या मॅटिनीवरच पोसली.

तर त्या काळात मी श्री ४२० सात वेळा पाहिला. (त्यापेक्षा जास्त वेळा पाहिलेला एकच चित्रपट, तीसरी मंजिल. शम्मी कपूरबद्दल लिहून झालं आहे, पुन्हा आज नको.) राज कपूरच्या प्रेमात पडलो. नर्गिसच्या प्रेमात पडलो. तिसर्‍यांदा पहाताना वाटलं, यातली गाणी काहीतरी वेगळी आहेत. १९५६ साली या सिनेमाला फिल्मफेअरचं सर्वोत्कृष्ट संगीताचं अवॉर्ड का नाही मिळालं, याचं आश्चर्य वाटून मी तपास केला आणि ’चोरी चोरी’ सापडला. तिथून खरा मी ’जुन्या’ गाण्यांच्यात शिरलो. ’ही गाणी अशी काय वेगळी आहेत?’ हे माझ्यापेक्षा दहाएक वर्षांनी मोठा असलेल्या मित्राला म्हणालो. त्याने मला कॅफे स्विमिंग पूलची ओळख करून दिली. दादरला ऐन समुद्राकाठचं हे वरून उघडं रेस्टॉरंट. तिथे ’जुन्या’ गाण्यांचा प्रचंड स्टॉक होता. त्या गाण्यांची यादी केलेली एक वही होती. नंबर लिहून दिला की काउंटरवरचा ’ऑडजॉब’ (त्याचं खरं नाव आठवत नाही) सेवंटीएट आरपीएमची रेकॉर्ड काढून लावायचा. चारेक फूट उंचीच्या स्पीकरमधून गाणं वाजायचं. पुढची दहा वर्षं मी नित्य नेमाने, शक्यतो रोज कॅफे स्विमिंग पूलवर गेलो आणि गाणी लावली - ऐकली. त्या दहा वर्षांमध्ये आयुष्यभर पुरेल इतका ’प्राणवायू’ माझ्या मेंदूने शोषून घेतला आहे.

तर श्री ४२० या सिनेमाने ही वाट दाखवली. मग मी आरके फिल्म्सचे सगळे सिनेमे बघितले. (पुढे ’बॉबी’नंतर सोडून दिलं.) राज कपूरचे बघितले. नर्गिसचे बघितले. धारेलाच लागल्यासारखं झालं आणि दिलीप, देव यांचेही बघितले. इतर अनेक गाण्यांसाठी बघितले. ’रमय्या वस्तावय्या’ हे गाणं मी कधी सर्वोत्तम गाण्यांच्यात मोजलं नाही; पण पुढे "अमुक गाणं त्या दशकाचं रमय्या वस्तावय्या आहे का?" असं म्हणत गेलो. आणि मला काय म्हणायचं आहे, हे सगळ्यांना कळतही गेलं. श्री ४२० हा चित्रपट हिंदी चित्रपट परंपरेत जितका मोठा आहे, त्यापेक्षा हे गाणं हिंदी सिनेसंगीतात जास्त मोठं आहे, असं माझं आजही मत आहे. घोळक्यात गाणी म्हणता म्हणता हे गाणं म्हणायला सुरुवात केली, की मिळणार्‍या प्रतिसादामुळे ’सिनेसंगीत हे आधुनिक काळातलं लोकसंगीत होय,’ या विधानाला हा एकच पुरावा मला पुरेसा वाटायचा.

इतक्या वेळा बघून मला हा सिनेमा बघताना कधी कंटाळा आला नाही. सुरू झाल्या क्षणापासून संपेपर्यंत एक क्षण हा सिनेमा थबकत नाही! सुटं दृश्यच नाही. एकातून दुसरं निघतं. शेवटपर्यंत निघत रहातं. त्यातलं एक गाणं (शाम गयी रात आयी तू बलम आजा) कापलेलं आहे. या पक्क्या बांधणीच्या सिनेमात ते कुठे बसेल, या प्रश्नाचं उत्तर मला कधी मिळालं नाही. गाणं बरं आहे, नर्गिसने बरं दाखवलंही असेल; पण कापलं ते बरंच केलं असं वाटतं. राज कपूर हुशार दिग्दर्शक, एडिटर वाटतो.

यातली ललिता पवार आठवते. खुदकन हसणं म्हणजे काय, हे ती जेव्हा "तीन आने का दो? येडं की खुळं!" असं म्हणून हसते, तेव्हा कळतं. राज कपूरला सेक्सचा सेन्स उत्तम. रमय्या वस्तावय्या नाचणारी ती जी कोणी आहे, तिच्यात हिरवंकच्च सेक्स ठासून भरलं आहे. त्यातले संवाद, काय विचारता! पहाडी सन्यालच्या तोंडचा "बहोत आये बम्बई खरीदने, लेकिन बम्बईनेही उनको खरीद लिया."

रशीद खान: "कोई विद्या बेचने आता है, तो कोई ईमान खरीदने."

नेमो: "अब तुम्हे विद्याकी नही, मायाकी जरूरत है; माया!"

काय वन लायनर्स आहेत!

असं कधी कोणी कोणाला प्रपोज केलंय?: "जब एक शरीफ लडका किसी लडकीसे प्यार करता है, ... तर त्या दोघांनी लग्न करायला हवं. लग्नानंतर मुलं होणार. त्यांना वाढवायचं, शिकवायचं, ... पर मुझे तो महिनेका सिर्फ पैतालीस रुपया मिलता है!"

मग ती टिपिकल मुंबईकर होऊन म्हणते, "एकाच्या कमाईवर नाही होणार; पण दोघे नोकरी करू शकतात!" मग त्याच्या हातातली कपबशी थरथरू लागते. मग ती बावरून उठते. मग पाऊस सुरू होतो.

मग का नाही मन्ना डे आणि लता गाऊ लागणार, "प्यार हुवा इकरार हुवा है, प्यारसे फिर क्यूँ डरता है दिल," ?

तरी माझा आवडता डायलॉग वेगळा आहे. तो नादिराच्या तोंडी आहे. नुसता डोळा भिडवून कापून टाकेल, अशी धारदार नजर तिची; त्यातून आग ओकत ती म्हणते, "तुम हो कौन! तुम्हारी हैसियत क्या है! चंद घंटोंके लिये तुम्हे एक नयी जिंदगी दिखायी, तो हमारी बराबरी करने लगे?"

बापरे! यातला ’ह’ असा चाबकासारखा बसतो त्याच्या अंगावर की तिचे शब्द पुन्हा पुन्हा आठवताना सगळी नैतिकताच गुंडाळली जाते त्याची.

 
यथावकाश मी राज कपूरमधून बाहेर आलो, शंकर जयकिशनची बाजू घेऊन हिरिरीने भांडणं बंद केलं, श्री ४२०ची तर आता आठवणही येत नाही. राहिलीत ती त्यातली गाणी. आज पेपरात या चित्रपटाचं कौतुक वाचलं आणि आठवणी जाग्या झाल्या.

मराठी चित्रपटनिर्मिती आता वरच्या यत्तेत गेली?

'डबल सीट' नावाचा मराठी चित्रपट पाहिला. 

लहानशी कथा आहे. ’मुंबईतलं कनिष्ठ मध्यमवर्गातलं  नवीन लग्न झालेलं मराठी जोडपं घर घेऊ बघतं तर काय होतं’ इतकीच. यात कोणी खलनायक नाही. समस्या सोडवायला देव अवतरत नाही की कोणी देवदूतासारखा माणूस मदतीचा हात देत नाही. सगळी गोष्ट माणसांची. माणसांची सुखंदुःखं, रागलोभ आणि माणसांनी शोधलेले सुटकेचे रस्ते. झालंय काय, ठो ठो पिस्तुलबाजी, जबरी मारामारी, नजर फिरवणारा पाठलाग; नाही तर कुटील कटकारस्थानं, अचाट संकटं आणि घनघोर गैरसमज यांचा मारा टीव्हीवरून सतत अंगावर घेण्याची सवय झाल्यामुळे पडद्यावर काय सामोरं येणार, याच्या नॉर्मल अपेक्षाच नॉर्मलपणा ओलांडून गेल्या आहेत. परिणामी नवीन काहीही बघताना ’आता काहीतरी होणार! आता "ढँण!" असं संगीत वाजून आकाश कोसळणार!’ अशी उत्सुकता मनाला ताणून धरत रहाते. रंजन करून घेताना ’तणाव’ हीच  स्थिती असणं इतकं अंगवळणी पडलंय, की साध्या सरळ माणसांची गोष्ट बघण्यात प्रॉब्लेम होतो! म्हणून ’डबल सीट’ बघून मस्त फ्रेश वाटतं.

आणि मग विचार करताना लक्षात येतं की या ’साध्या सरळ’ कथेचं सादरीकरण सरधोपट नाही. त्यात खूप बारकावे आहेत. लक्षात य़ावी अशी खबरदारी घेतलेली आहे. उदाहरणार्थ, मुक्‍ता बर्वे ही ताकदीची अभिनेत्री आहे. वंदना गुप्ते डायलॉगबाजी करण्यात उस्ताद आहेत. संदीप पाठक लोकप्रिय विनोदी नट आहे. आणि अंकुश चौधरी तर आघाडीचा हीरो आहे. पण यातल्या एकालाही (वा अन्य कुणाला) ’वा! क्या सीन तोडा है!’ असा उद्‍गार वसूल करणारी जागा दिलेली नाही! चित्रपटात भावना उचंबळण्याला वाव आहे पण भावनोद्रेकाला ठसठशीतपणे पेश करणारा एकही प्रसंग नाही. सगळे कलाकार असा संयम दाखवत आहेत, म्हणजे हे दिग्दर्शकीय धोरण आहे. मराठी मेनस्ट्रीम सिनेमात हे दुर्मिळ आहे.

लग्न होऊन सासरी आलेली नवी नवरी मुक्‍ता चहा देते तो प्रसंग. ती बावरलेली, unsure दिसते. बरोबर आहे; घर, माणसं नवीन आणि आता हेच कायमचं आपलं होणार म्हटल्यावर बावरायला होणारच. तिचं असं, तर चहा घेणार्‍यांचं लक्ष चहापेक्षा टीव्हीवर चाललेल्या सीरीयलमध्ये जास्त गुंतलं आहे!  तिच्या बावरलेपणाबरोबर मुंबईच्या चाळीतल्या संस्कृतीचा एक पैलूसुद्धा प्रेक्षकासमोर येतो. ही नवी सून पुढच्याच सीनमध्ये तोंड उघडून एका शेजारणीला पार पॅक करून टाकते. हुशारी दाखवत स्वतःचा पॉलिसी विकण्याचा उद्योग यशस्वीपणे दामटते! म्हणजे, नव्या नव्या संसारात बावरली असली तरी ही मुलगी बर्‍यापैकी खमकी आणि कृतिशील आहे, अशीसुद्धा खूणगाठ प्रेक्षक मारतो. सीनमधून एका वेळी अनेक संस्कार साधणारी अशी रचना आपसूक होत नाही, ती कष्टसाध्यच असते. त्यामागे योजनाच असते.

आई-वडील-दोन भाऊ आणि आता मोठ्या भावाची बायको, असं पाच जणांचं कुटुंब; चाळ, चाळीतले तरुण आणि इतर; गावच्या मुलीच्या नजरेतून दिसणारी मोहनगरी मुंबई, या पसार्‍यात मुख्य कथानकाला समांतर आणखी प्रवाह असू शकतात. त्यातून contrast मांडता येतो आणि त्यातून कथानकातल्या, व्यक्‍तिचित्रणातल्या गोष्टी अधोरेखित करता येतात. हा धोपटमार्ग या चित्रपटाने टाळला आहे. थेटपणे वा आडून मुख्य कथानकाला पुष्टी देत नाही, असा प्रसंगच यात नाही.  नायकाच्या वडिलांचा व्यवसाय रेसच्या घोड्यांना प्रशिक्षण देणे, हा आहे. इतका वेगळा व्यवसाय असूनही पटकथा त्या दिशेने एक पाऊलही टाकत नाही. नायकाच्या पैसेवाल्या मित्राचं काम नायकाला अस्वस्थ करून विशिष्ट दिशेने प्रेरित करणे, इतकंच आहे. पोलीस मित्र नायकाला झोपडी विकत घेण्याच्या फसव्या मार्गाला जाऊ देत नाही. आवडती टीव्ही स्टार भेटते, घराच्या जाहिरातीवर तिचाच फोटो असतो; पण ती कथानकात घुसत नाही. चाळीतली फटाकडी तरुणी संडासाच्या रांगेत उभी असताना पळून जाते पण तिच्या कोर्ट मॅरेजला स्वतःच्या सासूसकट साक्षीदार होण्याइतका धीटपणा आता नायिकेत आला आहे, ही सूचना करण्यापलिकडे तिचंही काही काम नाही. अगदी मुंबई दाखवण्याचा मोहदेखील एका गाण्यापलिकडे टाळलेला आहे. एक प्रकारे, redundancy, वायफळ जागा असं काही नाहीच!

हा चित्रपट निर्दोष आहे, असं म्हणायचं कारण नाही. आणि मला इथे परीक्षण करण्याची जबाबदारीही घ्यायची नाही. ही ’आर्ट फिल्म’ नाही. हा वर्तमानातल्या सर्वसाधारण मराठी सिनेप्रेक्षकाला उद्देशून काढलेला ’मेनस्ट्रीम’ सिनेमा आहे. म्हणूनच तर त्यातल्या निवेदनात सफाई आणण्यासाठी केलेले प्रयत्न डोळ्यात भरतात. तंत्र वा आशय, दोन्ही बाबतीत प्रायोगिकतेचे पंख लावून कलेच्या आकाशात भरारी घेतल्याचा दावा करू न बघणार्‍या या चित्रपटाच्या निर्मितीमध्ये घेतलेली मेहनत / दक्षता पाहता ’मराठीत आता दर्जेदार, कलात्मक चित्रपट निर्माण होऊ लागलेत,’ या विधानाच्या पलिकडे जाऊन ’मराठी चित्रपटनिर्मिती आता वरच्या यत्तेत गेली आहे,’ असं म्हणावंसं वाटतं. ’टाइमप्लीज’ या पहिल्या चित्रपटात नायक-नायिकेसकट इतर व्यक्‍तिरेखांना कंगोरेदार, मिश्र नैतिकतेच्या पेश करण्याचं आव्हान पार पाडल्यावर या दुसर्‍या चित्रपटात सघन सादरीकरणाची जबाबदारी पेलून दाखवल्यामुळे दिग्दर्शक समीर विद्वांस यांच्याकडून यापुढे याहीपेक्षा उंच उडीची अपेक्षा रहाणार आहे. आणि त्यांचा एकूण कल चाकोरीत बंदिस्त न रहाण्याकडे असावा, असं मानायला जागाही आहे.

शंभर गाणी

माझ्या परिचयातल्या एका वयोवृद्ध (६४ वर्षांचा मी कोणाला ’वयोवृद्ध’ म्हणत असेन?) व्यक्‍तीने मला शंभर हिंदी गाण्यांची यादी बनवून देण्याची विनंती केली. पुस्तकांच्यात असतो त्यापेक्षा जास्त मी गाण्यांच्यात रमतो. मस्त रमून जात, यादी काढता काढता एखादं गाणं फुरसतीत ऐकत मी हे काम पुरं केलं. ती भली मोठी यादी खाली देतो आहे.

ही काही ’मला सर्वात जास्त आवडणारी १०० गाणी’ नाहीत. यात कसलाही क्रम नाही. तरीही, निवड थोडी तरी प्रातिनिधिक व्हावी म्हणून मी आठवतील तितके गायक आणि संगीतकार यांची यादी केली आणि मग पटापट गाणी काढत गेलो. सगळी नेटवर आहेत. एकदा काढून झाल्यावर एक दिवस जाऊ दिला. यादीत नसलेली आणि असायलाच हवीत अशी काही गाणी मनात टप्पकन वर आली. ती घातली आणि त्यासाठी अगोदरची काही (’प्रातिनिधित्वा’पोटी आत आलेली) काढून टाकली. तरी यांत मदन मोहन आणि सी रामचंद्र कमी आहेत, याची रुखरुख आहे. ’मतलबी दुनिया’ मधलं मुकेशचं ’सब प्यारकी बातें करते हैं’ हे गाणं बाहेर राहिलं, ही मोठी त्रुटी.

एकही गाणं रिपीट न करता आणखी पाचेक ’शंभर गाणी’ याद्या मलाच तयार करता येतील, असा हा हिंदी सिनेसंगीताचा समुद्र आहे. यादी करताना आपोआप रोशन किती मोठा आहे, हा शोध लागला. आर डी बद्दलचा आदर वाढला. आणि ’ऋत रंगीली आयी’ चं संगीत कोणाचं आहे, कुणी सांगेल काय? तीन भावांची नावं आहेत! हुस्नलाल, भगतराम आणि पंडित अमरनाथ! तशी ’सब प्यारकी बातें करते हैं’ वर तर चार नावं आहेत; पण या गाण्याचं श्रेय ’जयंती जोशी’ यांचं आहे, असं मला सांगण्यात आलं आहे. (आणि ’जयंती जोशी’ हे नाव सोडून मला काडीची माहिती नाही.)

छत्तीस हा आकडा मोठा वाटतो का? मला वाटत नाही.

 
तर ही गाणी:

शब्द                                                                  गायक                                                संगीतकार

१. ऐ गमे दिल क्या करूँ                                          तलत                                                   सरदार मलिक

२. मौसम है आशिकाना                                                     लता                                                                     गुलाम महम्मद

३. नैन द्वारसे मनमे जो आके                                  लता - मुकेश                                                              हंसराज बहल

४. दिया जलाकर आप बुझाया                                         नूरजहान                                                              के दत्ता

५. मैं दिल हूँ इक अरमानभरा                                     तलत                                                                        रोशन

६. काहे कोयल शोर मचाये रे                                     शमशाद                                               राम गांगुली

७. मेरे नैना सावन भादों                                                 किशोर                                                                      आर डी बर्मन

८. निगाहें मिलानेको जी चाहता है                            आशा-कोरस                                                                रोशन

९. आंखोंसे जो उतरी है दिलमें                                       आशा                                                                       ओ पी नय्यर

१०. मन रे                                                                रफी                                                                          रोशन

११. ऐ प्यार तेरी दुनियासे हम                                      लता                                                                          सी रामचंद्र

१२. मेरे दिलकी घडी                                              लता - चितळकर                                                       सी रामचंद्र

१३. दिल लगाकर हम ये समझे                                   महेंद्र कपूर                                                                    सी रामचंद्र

१४. कभी तनहाइयोंमें                                             मुबारक बेगम                                                                स्नेहल भाटकर

१५. मन मोर हुवा मतवाला                                       सुरय्या                                                                   एस डी बर्मन

१६. नाम भूल जायेगा                                              लता                                                                          आर डी बर्मन

१७. पिया तू अब तो आजा                                       आशा                                                                  आर डी बर्मन

१८. जिंदगी ख्वाब है                                               मुकेश                                                                       सलिल चौधरी

१९. जाने कैसे सपनोंमें                                            लता                                                                          रवीशंकर

२०. ये रात भीगी भीगी                                            लता - मन्ना डे                                                      शंकर जयकिशन

२१. राही मतवाले                                                  तलत - सुरय्या                                               अनिल बिश्वास

२२. नाचे रे गोरी जिंगू                                              लता - कोरस                                                      अनिल बिश्वास

२३. जो मैं जानती बिसरत हैं सैंया                               लता                                                                       नौशाद

२४. मेरे घुंगरवाले बाल                                            शमशाद - कोरस                                                       गुलाम महम्मद

२५. सपना बन साजन आये                                      लता                                                                 जमाल सेन

२६. खुश है जमाना                                                किशोर                                                             सुधीर फडके

२७. अभी तो मैं जवान हूँ                                          लता                                                            हुस्नलाल भगतराम

२८. हमारे बाद अब मेहफिलमें                                    लता                                                                  मदन मोहन

२९. चुरा लिया है तुमने                                            आशा - रफी                                                          आर डी बर्मन

३०. दीवाना हुवा बादल                                           रफी - आशा                                                        ओ पी नय्यर

३१. तुम्हे हो ना हो                                                 रुना लैला                                                      जयदेव

३२. मेरो गाँव काठापारे                                            प्रीती सागर                                                           वनराज भाटिया

३३. यहाँ बदला वफाका                                           नूरजहान - रफी                                                     फिरोज निजामी

३४. ये रात ये चांदनी                                              लता - हेमंत कुमार                                          एस डी बर्मन

३५. दुनिया हमारे प्यारकी                                        लता - करन दिवान                                         श्यामसुंदर

३६. ये कैसी अजब दास्ताँ                                        सुरय्या                                                          सज्जाद

३७. चंदा रे जा रे जा रे                                             लता                                                                  खेमचंद प्रकाश

३८. आ नीले गगनतले                                             लता - हेमंत कुमार                                        शंकर जयकिशन

३९. कुछ दिलने कहा                                              लता                                                                 हेमंत कुमार

४०. ये नयन डरे डरे                                               हेमंत कुमार                                                          हेमंत कुमार

४१. किसीके दिलमें रहना था                                     लता - शमशाद                                                  नौशाद

४२. दुनिया रंगरंगीली बाबा                                  के सी डे - उमा शशी - सैगल                             पंकज मलिक

४३. ओ जानेवाले बालमवा                                    अमीरबाई - श्यामकुमार                                     नौशाद

४४. ये दुनिया है यहाँ दिलका लगाना                        लता - मुकेश                                                   गुलाम महम्मद

४५. उधर तुम हंसी हो                                               रफी - गीता                                                      ओ पी नय्यर

४६. चल उड जा रे पंछी                                           रफी                                                                चित्रगुप्‍त

४७. तुम मुझे भूलभी जाओ तो                               सुधा मल्होत्रा - मुकेश                                         सुधा मल्होत्रा

४८. कश्तीका खामोश सफर                               किशोर कुमार - सुधा मल्होत्रा                              हेमंत कुमार

४९. न किसीकी आँखका नूर हूँ                                  रफी                                                               एस एन त्रिपाठी

५०. अपनी कहो कुछ मेरी सुनो                                  लता - तलत                                                   सी रामचंद्र

५१. जा रे बदरा बैरी जा                                           लता                                                             मदन मोहन

५२. भूल जा ऐ दिल                                                लता                                                            सज्जाद

५३. आ चलके तुझे                                              किशोर कुमार                                              किशोर कुमार

५४. वो न आयेंगे पलटकर                                    मुबारक बेगम                                                 एस डी बर्मन

५५. धरतीसे दूर होकर                                             आशा - गीता                                                 सज्जाद

५६. खयालोंमें किसीके                                            गीता - मुकेश                                                 रोशन

५७. पिया ऐसो जियामें                                            गीता                                                            हेमंत कुमार

५८. मनमोहना बडे झूठे                                           लता                                                            शंकर जयकिशन

५९. मेरे साजन है उस पार                                        एस डी बर्मन                                            एस डी बर्मन

६०. गीत गाया पत्थरोंने                                           किशोरी आमोणकर                                    रामलाल

६१. ये इश्क हाये बैठे बिठाये                                 श्रेया घोषाल                                                 प्रीतम

६२. ख्वाजा मेरे ख्वाजा                                           रहमान                                                        रहमान

६३. तडप तडपके इस दिलसे                                     के के -                                                      इस्माइल दरबार

६४. पटाखा गुड्डी                                               नूरान सिस्टर्स                                             रहमान

६५. ऐ मालिक तेरे बंदे हम                                     कोरस                                                      वसंत देसाई

६६. तुम अपना रंज ओ गम                                    जगजित कौर                                             खय्याम

६७. तू हिंदु बनेगा न मुसलमान बनेगा                      रफी                                                          एन दत्ता

६८. फिर न किजे मेरी गुस्ताख निगाहीका गिला        मुकेश - आशा                                               खय्याम

६९. आ जा ओ जाने वफा                                        हेमंत कुमार - लता                                  एस मोहिंदर

७०. तारे वहीं हैं                                                         लता                                                    विनोद

७१. दिल मतवाला लाख संभाला                             तलत                                                         ए आर कुरेशी

७२. फैली हुवी हैं सपनोंकी बाहें                                  लता                                                       एस डी बर्मन

७३. चली कौनसे देस                                              तलत - आशा                                            शंकर जयकिशन

७४. जाते हो तो जाओ हम भी यहाँ                              लता                                                       सज्जाद

७५. सजनवा बैरी हो गये हमार                                   मुकेश                                                      शंकर जयकिशन

७६. दिल आज शायर                                              किशोर                                                    एस डी बर्मन

७७. जुर्मे उलफतकी हमे                                           लता                                                       रोशन

७८. तबियत ठीक थी                                              लता                                                       शार्दूल क्वात्रा

७९. उलफतकी नयी मंजिलको चला                     इक्बाल बानो                                                इनायत हुसेन

८०. फिर ले आया दिल                                           रेखा भारद्वाज                                             प्रीतम

८१. घर नाही हमरे श्याम                                         आरती अंकलीकर                                 वनराज भाटिया

८२. नाचे मन मोरा                                                 रफी                                                   एस डी बर्मन

८३. मेरी आँखोंमें बस गया                                      लता                                                    शंकर जयकिशन

८४. रहा गर्दिशोंमें हरदम                                              रफी                                                     रवी

८५. बैठी हूँ तेरी यादका लेकरके सहारा                     नूरजहान                                           श्यामसुंदर

८६. जिंदगी बदली                                                  लता - राजकुमारी                             रोशन

८७. कैदमें है बुलबुल                                                  लता                                                    कल्याणजी वीरजी शाह

८८. तदबीरसे बिगडी हुवी                                         गीता                                                      एस डी बर्मन

८९. नील गगनकी छाँवमें                                          लता                                                       शंकर जयकिशन

९०. तेरे बचपनको                                                  लता                                                  जयदेव

९१. ऐ मेरी जिंदगी तुझे ढूँढू कहाँ                                 तलत                                                   हुस्नलाल भगतराम

९२. हमें तुमसे प्यार है कितना                                   परवीन सुलताना                                     आर डी बर्मन

९३. ऋत रंगीली आयी                                 नूरजहान - शमशाद - जोहराबाई                                   पं अमरनाथ

९४. तेरा खयाल दिलको सताये                                  तलत                                                       पं गोविंदराम

९५. जब जब फूल खिले                                           लता - तलत                                             शंकर जयकिशन

९६.जो तुम तोडो पिया                                            लता                                                         वसंत देसाई

९७. सांझ ढले गगन तले                                          सुरेश वाडकर                                             लक्ष्मीकांत प्यारेलाल

९८. ना मैं धन चाहूँ                                                गीता - आशा                                       एस डी बर्मन

९९. रात कली एक ख्वाबमें आयी                                किशोर                                                   आर डी बर्मन

१००. तुम तो प्यार हो                                             लता - रफी                                                 रामलाल