hemu karnik: वर्तमानाशी संबंध

मुलगी घरी असली, की वर्तमानाशी एरवी केवळ निरिक्षणापुरता असलेला माझा संबंध वाढतो. आज एक कादंबरी वाचून संपवली: Eileen by Ottessa Moshfegh. चमत्कारिक आहे. आम्ही जेव्हा चार्वाक काढत होतो, तेव्हा एकदा ‘नॉर्मलपणा’ या विषयावर खास विभाग केला होता. श्रीमंत माणसाची नॉर्मलपणाची जाणीव, रस्त्यावरच्या झोपडीत वाढलेल्या मुलीला र्नार्मल म्हणजे काय वाटत होतं, वगैरे. या कादंबरीची निवेदक असलेली (आणि स्वत:ची कहाणी सांगणारी) आयलीन ही एक गलिच्छ, आत्मकेंद्रित, सर्वार्थाने दुर्लक्षणीय व्यक्तिमत्वाची मुलगी आहे. तिची रहाणी, तिचे विचार सगळं एक प्रकारे विकृत आहे. पण संपूर्ण निवेदनात ती त्या विकृतीचं समर्थन करत नाही की त्यातली दारुणता दाखवून देत नाही. ती जे आहे, ते तिच्या लेखी पूर्ण नॉर्मल आहे!

कादंबरीतली ‘गोष्ट’ लहान आहे. पण एकेका घटनेचे पदर उलगडताना ही आयलीन जे काही बारीक बारीक तपशील सांगत जाते, त्यातून ती बुद्धिमान आणि संवेदनशील आहे, हे तर लक्षात येतंच; त्याबरोबर ती तिच्यापुरती भावनिकदृष्ट्या ‘स्वयंपूर्ण’ आहे, हेसुद्धा कळतं. कादंबरीची निवेदनशैली गडबड करते. म्हणजे कुठेतरी एखाद्या तपशिलाशी आपली नाळ जुळते आणि मग आपली ती तथाकथित विकृती नाकारण्याचं काहीच कारण नाही, जगासमोर ती उघडी पडली नाही म्हणजे झालं; असं स्वत:लाच कुठेतरी वाटू लागतं. आयलीनला जे जमलं, त्या रस्त्याचं आकर्षण वाटू लागतं. ही गोष्ट धोकादायक आहे, न परवडणारी आहे, असं स्वत:ला बजावावं लागतं!

वाचनात भेटलेल्या आणि वेगळ्या, वैशिष्ट्यपूर्ण वाटून कायम लक्षात राहिलेल्या कॅथी, स्कार्लेट ओहारा, नस्तासिया फिलिपोवना अशा नामांकित बायांमध्ये एक भर पडली. आयलीन.

आत्ता काही वेळापूर्वी नेटफ्लिक्सवर ‘डोण्ट लुक अप’ हा चित्रपट पाहिला. मेरिल स्ट्रीप, लिओनार्दो दिकाप्रियो, जेनिफर लॉरेन्स, केट ब्लँचेट अशी दणदणीत कास्ट. एक ९ -१० किलोमीटर रुंदीचा अवकाशातला दगड पृथ्वीवर येऊन आदळतो, त्याची गोष्ट. पण ही गोष्ट अजिबात सायन्स फिक्शन नाही. ती सामाजिक आहे. तिला धड फिक्शनसुद्धा म्हणवत नाही. ती भविष्यात घडते असं नसून आज, वर्तमानात घडते आहे; असं वाटू लागतं. जगभरच्या माणसांमध्ये नैसर्गिक नव्हे, तर मानवपुरस्कृत उत्क्रांती होत होत आता भलताच प्राणी तयार झाला आहे, याचं दर्शन घडतं. ‘जगभरचा माणूस’ असं तिऱ्हाइत वर्णन कशाला; ‘आपण प्रत्यक्षात कमी आणि आभासी जगात जास्त जगतो वावरतो,’ हे ज्ञान होतं. आपली मूल्यं, आपले नातेसंबंध, आपल्या इच्छा आकांक्षा असं सगळं आभासी जगामध्ये आकार घेत आहे, हे पक्कं जाणवतं.