जेम्स हेरिअटचं ‘लेट स्लीपिंग व्हेट्स लाय’

 या पुस्तकाबद्दल सांगण्यासारखं खूप काही आहे. एक एक करून सांगतो.

१. पुष्कळ दिवसांनी ‘जुन्या’, ‘खानदानी’ इंग्रजीतलं लिखाण वाचायला मिळालं. भाषा सतत बदलत असते, हे आपल्याला ठाऊक असतं आणि त्यानुसार जशी आपल्या तोंडची भाषा आपल्या नकळत बदलत जाते, तसंच ललित आणि वैचारिक लिखाणाची भाषाही बदलत असते. मराठीत सर्व प्रकारच्या शैलीवर ‘कोसला’ने भला मोठा आघात केला, भाषा ‘सैल’ केली. हे असं सगळीकडे चालू असतं; पण कुठे ही उत्क्रांती असते आणि कुठे क्रांती, हे कळण्यासाठी त्या त्या भाषेकडे, म्हणजे भाषेतल्या वर्तमानपत्री लिखाणाकडे, कथा-कादंबरी-कवितेकडे आणि वैचारिक मांडणीकडे लक्ष ठेवावं लागेल. नुसतं वाचत राहून चालणार नाही, या विशिष्ट संदर्भात सजग रहावं लागेल.

इंग्रजी सतत वाचत असूनही मी असं लक्ष कधी ठेवलं नाही. त्यामुळे जेम्स हेरिअटचं ‘लेट स्लीपिंग व्हेट्स लाय’ हे पुस्तक वाचताना अचानकच हे भान आलं: असलं इंग्रजी आता वाचनात येत नाही! यातला काळ १९३०चा आहे; पण लिखाण १९६० नंतर झाल्याचे उल्लेख येतात. म्हणजे १९६० पर्यंत इंग्रजी असं लिहिलं जात होतं? आश्चर्य वाटतं. एक बारीक मुद्दा सुचतो तो असा, की भाषा तर बदलत असतेच; म्हणजे भाषांतर करताना काळाचं केवढं भान ठेवावं लागत असेल! ‘टू किल अ मॉकिंगबर्ड’ ही (अमेरिकन) कादंबरी १९५५ ते ६० या काळात लिहिली गेली. पण ती घडते तो काळ तीसेक वर्षं अगोदरचा आहे. तर ती एकविसाव्या शतकात मराठीत आणताना भाषेला कोणता बाज द्यावा?

असो. हेरिअटच्या ‘खानदानी’ (म्हणजे अस्सल ब्रिटीश) भाषेची काही उदाहरणं द्यावीच लागतील.

पान १२: He was elaborately casual

पान १३: studied carelessness

पान २६: I was very chary of affronting such natural dignity and anyway, Mr Pickersgill was fundamentally a fine stockman.

पान ८९: I reeled out into the fresh air and the sunshine. Looking round at the tranquil scene, the long stretch of grass, the loop of pebbly river with the green hills rising behind, I had a sense of unreality.

हेरिअट ॲब्सर्ड लिहीत नाही. प्रत्येक शब्दाचा अर्थ डिक्शनरीत आहे, तोच त्याला अभिप्रेत आहे. वेगळा, तरल अर्थ सुचवण्यासाठी तो अलंकारिक भाषा वापरतो, (ब्रिटीश असल्यामुळे उदंड) ऑक्सिमोरॉन घडवतो. आणि ही अलंकारिकता खास ब्रिटीश आहे, असं मला वाटतं. त्याचं लिखाण वाचताना इंग्रजी वाचनाच्या संदर्भात मला एकदम ‘गावी गेल्या’सारखं वाटलं!

२. हा कथासंग्रह आहे. निवेदकाचं नाव जेम्स हेरिअट आहे. लेखकाचं नावही तेच आहे. म्हणजे हे त्याचे स्वत:चे अनुभव आहेत. पण हे नावच खरं नाही. आणि हे सगळं यॉर्कशायर काउंटीत घडत असलं, तरी गावाचं नाव काल्पनिक आहे! ज्या मित्राने मला हे वाचायला दिलं, तो हेरिअटच्या प्रेमात पडला. त्याने हेरिअटचं सगळं लिखाण वाचून काढलं आणि कामानिमित्त इंग्लंडला गेल्यावर डॅरोबाय (Darrowby) हे गाव शोधू लागला. मिळेना. मग त्याला कळलं की त्याचं खरं नाव अमुक अमुक असून तमुक तमुक गावातल्या त्याच्या घराचं रूपांतर आता म्युझियममध्ये करण्यात आलं आहे. मित्र तिथे गेला. तिथल्या बाईला हेरिअट भारतातही वाचला जातो, हे कळून आश्चर्य वाटलं आणि तिने मित्राची भेट हेरिअटच्या मुलीशी घालून दिली.

असं आपल्या इथे खांडेकरांबाबत होऊ शकतं. समग्र खांडेकर तमिळमध्ये गेले आहेत; अशा रीतीने, की म्हणे अनेक तमिळी वाचकांना ते तमिळ लेखक आहेत, असंच वाटतं! मलाच बंगलोरात एक तरुण मनुष्य भेटला, ज्याने शाळकरी वयात कन्नड भाषेमध्ये ययाती वाचल्याला अनुभव वर्णन करून सांगितला. तो अर्थातच तेव्हा ययातीने भारून गेला होता. तर खांडेकरांच्या शिरोड्याच्या घराचं काही करण्यात आलंय का? करायला हवंच, असं मुळीच नाही; कारण खांडेकरांचं लिखाण शिरोड्याभोवती गुंफलेलं नाही. बाकी गो नी दांडेकरांची ‘पडघवली’ आठवते आणि त्यांचीच ‘रानभुली’ ही चिमुकली कादंबरीसुद्धा आठवते. ती जवळपास सगळी रायगडावर घडलेली आहे आणि रायगडाचं जे होतं आहे किंवा होणार आहे, त्यामागे ‘रानभुली’ची प्रेरणा असण्याचं काही कारण नाही!

नवीन नोकरीला लागलो असताना मित्राच्या घरी दापोलीला जाताना मला असंच अत्यंत रोमांचक वाटलं होतं. तिथे मी हर्णैला गेलो, मुर्डीला गेलो, कादंबरीतल्या रावज्याचं दुकान असतं त्या कुठल्याशा नाक्यावर गेलो. कादंबरीतली ठिकाणं खरोखर असतात, याचा मी घेतलेला तो पहिला अनुभव होता. ‘गारंबीचा बापू’ माझ्या मनात पक्का जाऊन बसला होता!

३. हेरिअटच्या सगळ्या गोष्टी ग्रामीण जीवनाविषयी आहेत. जनावरांचा डॉक्टर म्हणून काम करत असताना त्याला आलेल्या अनुभवांमध्येच त्याच्या लिखाणाचं मूळ आहे. एखाददुसरी कथाच माणसांबद्दल असेल; ज्यातली पात्रं इतर कथांमध्ये भेटणारीच आहेत. मग त्यात ग्रामीण वातावरण, जनावरांना होणारे रोग आणि त्यांच्यावरचे उपाय, शेतकऱ्यांची अवजारं, निसर्गाचे विभ्रम असं सगळं वारंवार येतं. हेरिअट स्वत: त्या गावचा नाही, त्याची भाषा तिथली बोली नाही. शेतकऱ्यांच्या तोंडी तो त्यांची बोलीच घालतो; मात्र त्या बोलीचा प्रमाण भाषेत खुलासा करत नाही की त्या बोलीची यत्किंचितही थट्टा करत नाही. (एक गंमत अशी की तो जिच्यावर लाइन मारतो तिच्या तोंडी प्रमाण भाषा, पण तिच्या शेतकरी बापाच्या तोंडी मात्र स्थानिक ग्रामीण बोली, असा प्रकार आहे! यातून काय अर्थ काढावा? हेरिअटला कुठेतरी प्रमाण भाषेची उच्चभ्रूता मान्य होती, असा? की यॉर्कशायर काउंटीमध्ये तरुण, शिकलेली पिढी त्यांची बोलीभाषा त्यागू लागली होती, असा?)

हेरिअट स्वत: तसं स्पष्टपणे म्हणत नसला तरी तिथल्या पर्यावरणात जाती नाहीत, कुठल्याही कामाला वरच्या वा खालच्या दर्जाचं मानलं गेलेलं जाणवत नाही की शहरी-ग्रामीण असा उच्च-नीच भाव खटकत नाही. वयालाही फार मान मिळतो आहे, असं वाटत नाही. पैसा आणि कामातली सफाई यांचा तेवढा मान ठेवलेला आढळतो. जनावरांवर उपचार करताना दुर्गंधाचा सामना करावा लागतो. घोडी, गाय, शेळी, कुत्री यांची अडलेली बाळंतपणं करताना कुठे कुठे हात घालावे लागतात. हे सगळं करताना हेरिअटच्या निवेदनातून केवळ कामाविषयी प्रेम, बांधिलकी दिसून येते. जनावरांवर प्रेमच करणाऱ्या शेतकऱ्यांनाही त्याच्या प्रती कृतज्ञताच वाटताना दिसते.

असला, निवेदनाला गढूळ करणारा उच्च-नीच आशयच पार्श्वभूमीवर नसल्याने निसर्गवर्णन, कामातल्या अडचणी आणि वर्तनातले खटके यांचा आस्वाद शुद्ध स्वरूपात घेता येतो. एक विशुद्ध सुख मिळत रहातं.

४. अगदी खरं सांगायचं तर या कथांमधल्या एकेका प्रसंगामध्ये फारसा ‘पंच’ नाही, ठसका नाही. या कथाही भरीवपणात किश्शांच्याच जवळ जाणाऱ्या असल्या तरी शंकर पाटील किंवा द मा मिरासदार यांच्या कथेत असतो तसा खमंग किस्सेबाजपणा तर इथे फारच दुर्मिळ आहे. माणसामाणसातल्या नातेसंबंधामध्येच आशय शोधणाऱ्याचा इथे विरस होईल. पण संवेदनशील भाषा, तरल निसर्गवर्णन आणि रांगड्या ग्रामीणपणाचा दाट सुगंध यांचा आस्वाद घेण्याचं वावडं नसलेल्याला या कथा रमवून टाकतील. जेम्स हेरिअटच्या भाषेचा – आणि दृष्टिकोनाचा - नमुना दिल्याशिवाय रहावत नाही:

पान २०८: It was all there in his face, in the softening of his eyes as they moved over the huddle of grass fields cupped in a hollow of the fells. These fields, clawed by past generations from the rough hillside and fighting their age-old battle with hather and bracken, run up to a ragged hem of cliff and scree and above you could just see the lip of the moor – a wild land of bog and peat hag. Below, the farm track disappeared round the bend of a wooden hill. The pastures were poor and the knuckles of rock pushed out in places through the thin soil, but the clean, turf-scented air and the silence must have been like a deliverance after the roar and smoke of the steel-works.

५. साहित्याविषयी मला नेहमी पडणारा आणि न सुटलेला प्रश्न. लेखक हा समाजाचा घटक असतो, यात वाद नाही. ललित लेखक वा अन्य कोणी कलावंत स्वत:ला समाजापेक्षा वरचा तर नाहीच; वेगळा जरी मानू लागला, तरी ती गंभीर चूक आहे, असं मला वाटतं. याच्या पुढे जाऊन असंही वाटतं की लेखक केवळ ‘लेखक’ म्हणून समाजात वावरावा की आणखीही कोणी असावा? आणि त्या ‘आणखी कोणी’ असण्याचं प्रतिबिंब त्याच्या लिखाणात पडावं? की लेखनाचे ललित आणि वैचारिक असे स्पष्ट दोन भाग करावेत आणि वैचारिक साहित्याला तटस्थ, अलिप्त, हस्तिदंती मनोरावासी, वगैरे रहाण्याची मुभा असावी? आणि कलेत नेहमीच होतं तसं इथेही सीमा धूसर असाव्यात आणि पारमार्थिक, आधिभौतिक, वगैरे प्रकारच्या ललित लिखाणालासुद्धा ही मुभा लागू व्हावी?

हेरिअट व्हेट आहे, जनावरांचा डॉक्टर आहे. तीच त्याची नजर आहे. त्या नजरेतून त्याला दिसणारं जग अधिक विशाल, अधिक संकुचित आहे, असं म्हणता येत नाही. ते वेगळं आहे, इतकं नक्की. अशा वेगवेगळ्या लिखाणांच्या गोधडीतूनच भाषेचं आणि म्हणून त्या संस्कृतीचं भव्य, कोलाजमय क्षितीजव्यापी लँडस्केप तयार होत असतं.

आणि अशा वेगवेगळ्या पठड्या नसतील तर त्या संस्कृतीचं समावेशक चित्र तयारच होत नाही की ते मुळातच नसतं?