एका ’थोर’ गाण्याचा पंचनामा

मनातली एक फार जुनी खदखद काढून टाकायला आजच्यासारखा मुहूर्त पुन्हा मिळणार नाही.

आज चिनी आक्रमणाचा पन्नासावा वाढदिवस. एक लढाई आपण सपशेल हरलेली. चीनने एक ठेवून दिली कानाखाली आणि गाल चोळण्यापलिकडे काही करण्याची औकात आपली नव्हती. नेहरूंना नावं ठेवण्यात अर्थ नाही कारण देशातल्या तुटपुंज्या संसाधनांमधून धरणं, पोलाद निर्मितीचे कारखाने उभारता यावेत, यासाठी त्यांनी शस्त्रास्त्रांवर कमी खर्च केला. दूरचा विचार करून, तात्कालिक लाभ सोडून ’अलिप्‍त राष्ट्र’ या संकल्पनेचा पाठपुरावा केला. ’शांततामय सहजीवन’ या तत्त्वावर त्यांचा विश्वासही होता आणि आपल्या जातिभेदाने पछाडलेल्या शतखंड, गरीब देशासाठी ते तत्त्व उपयुक्‍तदेखील होतं. गांधींचा वारसा सांगणार्‍या, शांततेचा प्रामाणिक पुरस्कार करणार्‍या या दरिद्री देशाच्या पंतप्रधानाला वैश्विक राजकारणात भलतीच प्रतिष्ठा होती. एकीकडे ’हिंदी चिनी भाई भाई’ असा नारा देत असताना आणि तिबेटवरचा चीनचा अधिकार मान्य करत असताना नेहरूंनी चीनच्या कडव्या विरोधाला न जुमानता दलाई लामांना आश्रयही दिला.

भारताच्या आंतरराष्ट्रीय बडेजावाला सुरुंग लावण्यासाठी चीनने आक्रमण केलं आणि भारत चीनसमोर उभा राहू शकत नाही, हे जगाला स्वच्छ दाखवून चिनी सैनिक परत गेले. नेहरूंना हा धक्का सहन झाला नाही आणि दोन वर्षांतच त्यांची प्राणज्योत मावळली. मात्र एक परिणाम असा झाला की, शांततेचा पुरस्कार करत असताना आपण शस्त्रसज्जसुद्धा राहिलं पाहिजे, असा धडा देशाच्या धोरणकर्त्यांनी घेतला. आणि पुढे १९६२ नंतर तीनच वर्षांनी पाकिस्तानने कुरापत काढून भारताला थोडी प्रतिष्ठा परत मिळवायला मदत केली. काश्मीर, या वादग्रस्त क्षेत्रातल्या पाकिस्तानी आक्रमणाला थोपवण्यासाठी भारतीय सैन्याने पंजाबात आंतरराष्ट्रीय सीमा ओलांडली, ज्याची पाकिस्तानला अजिबातच अपेक्षा नव्हती. एक प्रकारे, ’आम्ही अजून शांतताप्रिय असलो, तरी दुबळे, गाफील, बावळट राहिलेलो नाही,’ असं भारताने जाहीर केलं.

ते राहू दे. मला वेगळंच बोलायचं आहे. चिनी आक्रमणापुढे आपला निभाव लागला नाही, हे आपण तेव्हासुद्धा स्वीकारलं होतं. उगाच, ’आमच्या सैनिकांनी केलेल्या उग्र प्रतिकाराला घाबरून चिनी सैनिक माघारी फिरले,’ अशी आत्मवंचना केली नाही. योग्य तो धडा घेऊन सुधारणा केली.

मग ते ’ऐ मेरे वतनके लोगो’ गाणं टुकार आहे, हे आपण कधी म्हणणार? त्याच्याएवढं ओव्हररेटेड गाणं दुसरं नाही. त्याच्या चालीत दम नाही. दर वर्षी अजूनही २६ जानेवारी आणि १५ ऑगस्टला ते दिवसभरात पन्नास वेळा ऐकावं लागतं. जणू ते गंभीरपणे ऐकून ’चुक् चुक्‍’ केलं नाही, तर देशद्रोह होतो. इथे कोणाला कान नाहीतच की काय? लताच्या चांगल्या गाण्यात ते अजिबातच मोडत नाही. हकीकतमध्ये कैफी आझमीने काय गाणं लिहिलंय, कर चले हम फिदा जान-ओ-तन साथियो, अब तुम्हारे हवाले वतन साथियो! काय अनुरूप चाल आहे मदन मोहनची! किंवा नया दौरमधलं ’ये देश है वीर जवानोंका’. वा रे साहिर वारे ओपी! कसं वीरश्रीयुक्‍त गाणं आहे! ’जिस देशमे’ मध्ये मुकेश वीररस आळवत नाही; पण ’होठोंपे सचाई रहती है’ हे शैलेन्द्रचं गाणं आख्खं ऐका. ’जो जिससे मिला सीखा हमने, गैरोंकोभी अपनाया हमने, मतलबके लिये अंधे होकर रोटीको नही पूजा हमने’ ही खरंच आपली एकेकाळची आत्मप्रतिमा होती.

देशभक्तीपर गाण्याचा कस चालीवरून नव्हे, तर शब्दांवरून जोखावा. ’कोई सिख कोई जाट मराठा, कोई गुरखा कोई मदरासी ...’ हे काय आहे? सगळ्या यूपी-बिहारवाल्यांना सरसकट ’भय्या’ म्हणणं, सगळ्या मराठी माणसांना ’घाटी’ म्हणणं आणि सगळ्या मल्याळी-तमिळ-तेलुगू-कन्नडिगांना ’मद्रासी’ म्हणणं, हे अन्नाडी उर्मटपणाचं लक्षण आहे. ’पंजाब सिंध गुजरात मराठा द्राविड उत्कल वंग’ यात हिंदी पट्टा गैरहजर आहे; पण देशातल्या प्रमुख संस्कृती उपस्थित आहेत. सगळ्या दक्षिण भारताला ’द्राविड’ म्हणण्याचा उत्तम पर्याय असताना प्रदीप त्यांना ’मद्रासी’ म्हणतो. आणि शिखांबरोबर ’जाट’ विनाकारण वाढवतो. कारण तो स्वतःला स्वतःच्या प्रदेशावर उचलत नाही, खर्‍या अर्थाने भारतीय होत नाही.

’दस दसको एकने मारा’!

असं नसतं. जगाच्या इतिहासात कधीही असं झालेलं नाही. पोराटोरांना आणि न्यूनगंडाने पछाडलेल्या बालबुद्धी लोकांना कदाचित खरं वाटत असेल, की भारतीय सैनिक इतके शूर की एकेकाने दहा दहा चिनी मारले. पण तसं नसतं. धड गरम कपडे नसताना, थंडीत सुरळीत चालतील अशा बंदुका नसताना ते लढले यात शौर्य आहे; पण त्याला ती ’दस दसको’ची बेगडी झालर कशासाठी? भारतीय सैनिक काय ’बॉर्डर’ किंवा तत्सम बॉलिवुडी चित्रपटातल्या नायकांसारखे गोळ्या खा खा खाऊनही मरता न मरणारे होते?

आणखी एक. मृत्यू समोर दिसत असताना धैर्य राखून लढण्यात जे शौर्य आहे, ते दहा जणांना ठार करण्यात नाही. शत्रूचा सैनिकही माणूसच असतो. तो मरतो, तेव्हासुद्धा कोणाचा पुत्र, कोणाचा पती, कोणाचा पिता मरत असतो. जीव घेण्यात कसला आलाय मोठेपणा? किमान देशभक्‍तिपर गाण्यात तरी तसा उल्लेख नको. चांगल्या म्हणवलेल्या कुठल्या (देशी-परदेशी, कुठल्याही) देशभक्तिपर गीतात असं म्हटलंय?

या गाण्याचं आणखी एक मोठेपण काय, तर ते ऐकताना नेहरूंच्या डोळ्यांत पाणी आलं! आलंही असेल. ती हरलेली लढाई, त्यात गमावलेले जीव, तो अपमान आणि ’देशाचा अपमान आपल्याला टाळता आला नाही,’ ही खंत आठवून त्यांचे डोळे पाणावले असतील. पण म्हणजे, ही काही गाण्याच्या श्रेष्ठत्वाची पावती नव्हे! मुळात नेहरूंच्या अश्रूंचा आधार घेण्याचं कारणच काय? आपलं आपण ऐकून कळत नाही?

ते एक शोकगीत आहे. आणि फालतू शब्दांनी सजवलेलं आहे. ’प्यारकी राह दिखा दुनियाको ... तुममेही कोई गौतम होगा, तुममेही कोई होगा गांधी’ अशा शब्दांचं मार्चिंग साँग विनोदी ठरतं. पण ’ऐ मेरे वतनके लोगो’ तद्दन बेकार आहे.

हुश्श! मन मोकळं केलं, बरं वाटलं.

A quick take on ‘English Vinglish’

There is much more to the film than the mild feel-good drama. Read to the end!

   I found the film a pretty straightforward story moving along an entirely predictable path. A feel-good narrative with no unexpected twists. Much of its strength lies in the excellent casting. Everybody is so natural that calling a performance good or bad would be irrelevant.

   Of course Sridevi excels as Shashi. With her expressive face and an equally expressive body language, words become superfluous; which works well for the film since a film that keeps jumping between English and Hindi would be a boring film if it was verbose. The storyline is short and proceeds without straying. A thoroughly competent woman is looked down upon by her family just because she is not able to speak English. Then she suddenly has to go to New York where she joins an English-speaking class and overcomes her handicap. In the process, she also gets a big boost to her confidence and earns her family’s respect.

   Shashi, the protagonist, is good at making laddoos which she sells to make a moderate income. In the class, she learns the word ‘entrepreneur’ in her own context. The realization that she is an entrepreneur in her own right, has an effect on how she looks at herself. Then there is the Frenchman who falls for her and that adds to her self-esteem. She has her feet firmly on the ground and never does she become a flirt or even coquettish. The director has depicted Shashi’s development sensitively, without ever trying to extract cheap drama. Shashi is not a typically tradition-bound character to begin with. This saree-clad homemaker herself delivers her laddoos and enjoys very good rapport with her customers. She boldly ventures to join the class in a strange land entirely on her own. The film makes this explicit when Shashi’s New Yorker niece Radha cites Shashi’s example to explain the meaning of ‘judgmental’. “One would be judgmental to call you conservative merely by your outward looks,” says she to her aunt. And yes, Shashi is not disturbed by the overtures of the Frenchman and she is even able to keep her cool when things threaten to go overboard. Radha puts it succinctly: Hota hai kabhi kabhi!

   That brings us to an issue, which I think is at the heart of the tale though it is kept in soft focus, so to say.

   Shashi is telling the truth when she says that she is not in need of love; she wants respect. The Indian Family is adept at this: smothering a homemaker woman’s faculty to receive love as an individual; she is loved as a wife, as a mother, as a daughter-in-law; these roles define her completely and there is nothing left in her outside of these roles. The traditional married woman is the fulcrum of the household and she provides strong support to all members of the family and by implication, needs no support herself. Her subjugation is voluntary and she learns to worship the very institution which leaves her with no identity apart from the roles she adopts to fit in the institution.

   Shashi is quite eloquent when she explains her perception of ‘the family’. Her speech is for the consumption of both her family as well as the errant Frenchman. It goes home. She is apparently unaware of the crux of the issue but her husband is not. After her emotional, yet restrained entreaty for respect; he asks her: Do you still love me? And the question is asked very quietly; not bashfully, becoming of a repentant husband.

   Now a few things that rankled.

   Why does the family have to be ‘Godbole’? It could easily have been some Punjabi family residing in Pune if it had to be Pune. Why would Godboles have Parathas for breakfast? Being in Pune, why in the world would they read a Hindi newspaper? Doesn’t make sense. The laddoos that Shashi makes, are not Marathi laddoos, they are eminently North Indian laddoos. Would it have been inconvenient to show India as a multicultural, multilingual country? Would the overseas viewer be somehow deterred by that? Maybe that would have added a diversionary aspect to this tale. But it must be said that the counter question, ‘Aren’t you comfortable in India without knowing Hindi?’ which effectively silences the American Consulate officer, also insults all non-Hindi people by completely ignoring their existence.

   However, the overall impression is ‘passes with excellent marks!’

   There are some more issues that the film raises.

   The story of a woman getting back at her family cannot end here. Where will this enlightened woman proceed now? She already has begun to see herself and her life in a new light. If the process continues – and Shashi definitely is not dumb – she is bound to stumble upon a few revelations about the family system, how its stability stands on the voluntary sacrifice by the lady of the house and so on. It would be patent male chauvinistic callousness to say that she will continue as before, sacrificing her aspirations, sacrificing her just-learnt sense of individual identity. Because such sacrifice must be perceived as a great tragedy and how to do that in the given context?

   Then there is the newly enlightened husband. What will he do? Will he or will he not squirm when she hands him his daily tiffin? Maybe he will be smart enough to magnanimously allow her to carry on her laddoo business as an enterprise!

   That is not all. Yes, it is a tragedy when a sensitive and capable mind goes unbloomed, even when that person is a woman and what she immerses herself in is perceived as her bounden duty to the Holy Family System. But what is the alternative? There is no guarantee that everything will be hunky dory if she opts to be a sovereign human being and begins to act independently. Nobody has that guarantee. The women who, by choice or otherwise, remain within the restrictive, yet warm protection of the family, never have to take the acid test. The world outside is full of foxes and wolves. Will Shashi be able to survive that? Will she make it, if she takes the plunge?

   We demand a sequel, Ms Shinde!

इंग्लिश विंग्लिश - एक किंचित कॉमेंट

मला ही एक सरळसोट स्टोरी वाटली. पूर्ण प्रेडिक्टेबल रस्त्याने चालणारी. एकही अनपेक्षित वळण न घेणारी, एक फील गुड कथा. उत्तम कास्टिंग हे या चित्रपटाचं सामर्थ्य आहे. काम चांगलं-वाईट असं सुचूच नये, इतके सगळे सहज वाटतात. अर्थात श्रीदेवीचा अभिनय थोर. बोलका चेहरा आणि तेवढीच बोलकी देहबोली, यांच्यामुळे शब्दांचं काम कमी झालं आणि इंग्लिश - हिंदी अशा उड्या मारणारा हा चित्रपट शब्दबंबाळ झाला असता, तर नक्की नीरस ठरला असता.

आपण उद्योजक आहोत, हे ऐकल्यावर आणि उमजल्यावर तिच्यात आत्मविश्वास येतो हे नीट दाखवलं आहे. मी तर म्हणेन, शशी या 

पात्राचा ग्राफ - सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत तिच्यात होणारा विकास - बटबटीत न करता फार शांतपणे आणि तरीही स्पष्ट दाखवला आहे. 

राधा judgemental चा अर्थ सांगते, तेव्हा शशीचंच उदाहरण देते. काय? की तुझ्या बाह्य रूपावरून तुला conservative ठरवणं 

judgemental होईल. आणि नसतेच ती बुरसटलेली. न्यू यॉर्कच्या इंग्लिश वर्गात ती बुजत नाही. फ़्रेंच मित्राच्या वागण्याने गोंधळून जात नाही. त्याला प्रोत्साहन देत नाही पण त्याच्यापासून पळूनही जात नाही. राधा छान म्हणते, होता है कभी कभी! शशीला खरंच प्रेमाची गरज नसते. ते तिचं अंग भारतीय कुटुंबव्यवस्थेने केव्हाच ठार मारून टाकलेलं असतं. आणि त्याच कुटुंबावर ती पूर्ण dependent झालेली असते! फॅमिली म्हणजे काय, हे तिचं आकलन किती नेमकेपणाने सांगते ती. ते सांगणं जेवढं कुटुंबाला असतं, तेवढंच फ्रेंच मित्राला उद्देशूनही असतं. मला तर वाटतं, शशीला जे नीटसं कळलेलं नसतं (की कुटुंबाने, नवरेशाहीने तिला गुलामगिरीतच महासुख मानायला शिकवलेलं असतं), ते तिच्या नवर्‍याला नीट कळतं. म्हणून तो तिला शेवटी (भावनिकपणे नव्हे, अतिशय शांतपणे) विचारतो, तू अजून माझ्यावर प्रेम करतेस?

आता मला खटकलेल्या गोष्टी.

हे कुटुंब ’गोडबोले’ दाखवायची गरज होती का? पुण्यात रहाणारे पंजाबी दाखवले असते, तरी चाललं असतं. गोडबोले सकाळी ब्रेकफास्टला पराठे का खातील? हिंदी पेपर का वाचतील? शशी जे लाडू बनवते, ते मोतीचुराचे नाहीत, साधे बुंदीचेही नाहीत; ते उत्तरेतले आहेत. भारत हा एक बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक देश आहे, असं विधान एनाराय आणि परदेशी प्रेक्षक यांच्यासाठी अडचणीचं, पचनी पडायला कठीण ठरेल किंवा कथेला अनावश्यक फाटा फोडेल; म्हणून हा गोलमाल का? ’हिंदी न येता तुम्ही नाही का भारतात रहाता?’ हा प्रश्न अमेरिकनाला निरुत्तर करत असेल; पण बिगरहिंदी भाषकाचा अनुल्लेखाने अपमान करणारा आहे.

तरीही ’पास’! उत्तम मार्कांनी पास.

आता पुढचं.

ही गोष्ट अर्थात इथे संपत नाही. ज्ञानाचा प्रकाश लाभलेली आणि सजग होण्याच्या रस्त्याला लागलेली बाई पुढे कुठे जाईल? कुटुंबासाठी स्वत्वाचा ती होम करेल, हे उत्तर निव्वळ male chauvinistic आहे. असा होम करणे ही घोर शोकांतिका असते, हे दाखवता येईल? तिच्या newly enlightened नवर्‍याचं काय होईल? तिच्याकडून डबा भरून घेताना त्याला त्रास होईल की नाही? की तिला लाडूंचा व्यवसाय ऑफिशियली खोलून देऊन तो सोयीस्कर सुटका करून घेईल? तिचा रस्ताही खड्ड्यांनी भरलेला आहे. तो टाळला आणि कौटुंबिक स्थैर्यासाठी मन मारून ढिम्म रहाण्याचा पर्याय पत्करला, तर मन मारण्याची हिंसा तिला अस्वस्थ करेल, त्या अस्वस्थतेला भलतीकडे वाट शोधावी लागेल. आणि एक आत्मनिर्भर व्यक्‍ती म्हणून जगात पाऊल टाकायचं ठरवलं, तरी सुरळीत प्रवासाची काहीच गॅरंटी नाही, जी कोणालाच नसते! ज्या बायका ’पूर्ण माणूस’ होण्याचं टाळून घरात अर्धांगिनी ऊर्फ बंदी होऊन रहातात, त्यांना भवसागरात गटांगळ्या खाण्याची वेळ येत नाही, त्यांची झाकली मूठ सव्वा लाखाची रहाते. शशीच्या मुठीत काय आणि किती असेल?

शिंदेबाई, सीक्वेल काढाच!